ԴԱՎԻԹ ԳՅՈՒՐՋԻՆՅԱՆ
Բավական և բավականին բառերի գործածության յուրահատկությունները ներկայացնելուց առաջ հարկ է անդրադառնալ –ին ածանցին, քանի որ այս երկու բառերն իրարից տարբերվում են հենց այդ մասնիկով: –Ին ածանցը միանում է հատկանիշ ցույց տվող բառերին և սաստկացնում / զորացնում է նրանց արտահայտած իմաստը: Համեմատենք –ին ածանցով զանազանվող բառերի զույգերը:
- Մութ – մթին (սա ընկալվում է որպես «շատ մութ»): Դիտարկենք այս բառերի գործածությունը Վահան Տերյանի միևնույն քառատողում.
Մեղքի մթին քարայրից,
Ուր հսկում ես դու անքուն,-
Մութ ցանկությամբ դյութի՛ր ինձ
Եվ փայփայի՛ր ինձ թաքուն:
- Նուրբ – նրբին (այսինքն՝ «շատ նուրբ»): Ահա այս բառերի համատեղ գործածության մի օրինակ արձակից. «Առաջին անգամ էր լսում նրա ձայնը, որ նուրբ հնչեղություն ուներ, մի քիչ երգեցիկ, գուցե ավելի սազական նրբին տողերի համար (Ալեքսանդր Թոփչյան):
- Խոր (առանց ը-ի ավելի լավ է) – խորին: Խոր հարգանքով և խորին հարգանքով կապակցությունների իմաստային նուրբ զանազանությունը –ին ածանցից է. խորին-ն ավելին է արտահայտում, քան խոր-ը:
- Անհնար – անհնարին: Այս բառերի բառարանային բացատրություններում ընդհանուր շատ բան կա՝ «ոչ հնարավոր», փոխաբերական՝ «անասելի, ծայրահեղ». անհնար-ի համար նշվում է նաև «անիրագործելի», անհնարին-ի համար՝ «անկարելի», «անդիմադրելի, անհաղթահարելի»:
Համեմատենք չարենցյան հետևյալ տողերը.
Նա ի՜նքն էր կարծես եկել երկիր
Հրաշքով մի սուրբ ու անհնար….
Անհնարին էր, որ քո
Երգի ոգին հանճարեղ
Նաիրական իր երգով
Այնժամ երգեր մի արև:
- Հեշտ – հեշտին: Հեշտ բառը բոլորը գիտեն, համաժողովրդական գործածություն ունի, բայց հեշտին-ը գեղարվեստական խոսքին բնորոշ բառ է (կարող ենք ասել նույնիսկ բանաստեղծական): Սա արդեն չենք մեկնաբանում «ավելի հեշտ», այլ ասում ենք, որ սա նույն հեշտն է, դյուրինը, բառարանները նշում են նաև «հեշտալից, հեշտավետ»:
Ահավասիկ երկու օրինակ գեղարվեստական խոսքից՝ մեկն արձակ, մյուսը՝ չափածո:
Շրջապատը չքանում է, լողում եմ եթերի մեջ, թեթև, հեշտին (Հր. Քոչար):
Կյանքն էլ է այդպես դժվար ու հեշտին (Պ. Սևակ):
- Ջերմ – ջերմին: Ջերմին-ն էլ է գեղարվեստական բառ, քիչ գործածական:
Կանգուն, ողորկ ու ջերմին, մարմին մարմարե,
Ամեն սիրո ու սերմի կենսակարմիր արև (Ե. Չարենց):
- Դյուր – դյուրին: Այս բառազույգը մյուսներից տարբեր է: Այստեղ անածանց դյուր միավորը (նշանակում է «ջանք չպահանջող, հեշտ») հազվադեպ տեսնում ենք հայ դասական գրականության մեջ: Ընդհանուր հայերենյան բառ է, գործածվել է երկու գրականներում էլ (արևմտահայերեն և արևելահայերեն):
Գնա՛, լուսին, դիւր կ’երթաս (Դ. Վարուժան):
Անահիտը պարզապես կաշկանդվել էր մի հիվանդագին դյուր զգացությամբ (Դ. Դեմիրճյան):
Այսօր դյուր-ն ամբողջովին դուրս է մղվել գործածությունից, և միայն –ին ածանցով կազմված դյուրին-ն է գործածվում: Արևելահայերենում դյուրին-ը գործածվում է գերազանցապես գրական խոսքում, իսկ արևմտահայերենում սովորական է նաև առօրյա, ժողովրդական խոսքում:
- Բավական – բավականին (պարզ է, որ սխալ է ոմանց գործածած բավականի ձևը): Բավական-ը գործածության մեծ ընդգրկում ունի, հանդիպում է թե՛ առօրյա, թե՛ գիտական, թե՛ գեղարվեստական ու հրապարակախոսական և թե՛ վարչական խոսքում: Այն կարող է գործածվել՝
- առարկա ցույց տվող բառերի՝ գոյականների հետ
Երբ վիրավորվեցի, բավական ժամանակ բարձր ջերմության մեջ աչքիս շարունակ այն գերմանացին էր (Շ. Թաթիկյան):
- առարկայի և գործողության հատկանիշ ցույց տվող բառերի (ածական և մակբայ) հետ
Վարպետը վերադարձել էր Վրաստանից և բավական երկար ժամանակ իր կատարած շրջագայության տպավորության տակ էր (Ռ. Զարյան):
- գործողություն ցույց տվող բառերի՝ բայերի հետ
Ձին բավական հեռացավ ինձանից (Րաֆֆի):
Բավականին բառի պարագայում նկատելի է, որ այժմ ավելի շատ գործածվում է բայերի հետ: Համեմատենք բավականին բառի գործածության այս նմուշները՝ քաղված գեղարվեստական խոսքի վարպետների ստեղծագործություններից: Սրանցում բավականին-ը գործածվել է՝
- գոյականի հետ
Արդեն իսկ ուներ, մանավանդ վերջերս, բավականին հաջողություն (Ե. Չարենց):
Բավականին տեղ հատկացրեց Շիրվանզադեի այդ ելույթին (Գ. Բես):
Այդպես բավականին ժամանակ է անցնում՝ մի րոպե, հինգ րոպե, գուցե տասը րոպե (Վահագն Գրիգորյան):
- ածականի / մակբայի հետ
Բավականին սրամիտ մարդ էր դասախոսը և կարողացավ ըմբռնել դահլիճի հոգեբանությունը (Ե. Չարենց):
Արտակը, որ Ատոմի հետ կանգնել էր բավականին հեռու՝ լսելիքը սրեց (Դ. Դեմիրճյան):
Բավականին դժվար գործ էր (Գ. Մահարի):
Առաջին կնոջից բաժանվեց, նորի հետ ամուսնացավ, բավականին անհաջող, կրկին թողեց սրան, միացավ առաջինի հետ (Զ. Խալափյան):
- բայի հետ
Աննկատելի կերպով մենք բավականին հեռացել էինք տնից (Րաֆֆի):
Բավականին զայրացա և ուխտ արի ու հաստատ վճիռ կայացրի (Դ. Դեմիրճյան):
Բավականին մոտեցել էին գյուղին. լսվում էր շների հաչելու ձայնը (Վրթ. Փափազյան):
Ասվածից չի կարելի եզրակացնել, որ բավական-ի փոխարեն ամենուրեք կարող ենք գործածել բավականին-ը: Օրինակ՝ «Հիմա, բավական անց, ավելի սուր զգաց, որ Սեդան մի բարդ խնդիր է ներկայացնում իրեն» (Շ. Թաթիկյան) (գրականության և մամուլի էջերում մի քանի օրինակ կարելի է գտնել): Այդպես էլ՝ բավական թվով, որը «բավականաչափ, շատ» է նշանակում:
Բավականին բառի գործածությունը գրեթե անհնար է օժանդակ բայի հետ: Օրինակ՝ «Երբ կցանկանաս դուրս գալ, բավական է ներսից փոքր-ինչ բախել» (Րաֆֆի):
Բավական է, ավարտենք. բավականին խոսեցինք այս բառերի մասին: