«Պարոն Աբովյանի ձեռագիրը, որ պարունակում է քրդերի և շատ տեղեր նրանց հետ խառն ապրող եզդիների սովորույթների, նրանց բնավորության գծերի և կյանքի պայմանների մասին դիտողություններ, իմ տրամադրության տակ դրվեց՝ ազատորեն օգտվելու պայմանով»,– գրել է Մյունխենի համալսարանի պրոֆեսոր Մարից Վագները 1846 թվականին՝ ստանալով Խաչատուր Աբովյանի «Քրդեր և եզդիներ» աշխատության առաջին օրինակը: Ցարական Ռուսաստանը Խաչատուր Աբովյանին էր, որպես արևելյան լեզուների գիտակի, հանձնարարել ուսումնասիրել ու գրառել Հայաստանի տարածքում ապրող քրդերի և եզդիների սովորույթներն ու առանձնահատկությունները: Կայսրություն նոր մուտք գործած ազգությունների համար անհրաժեշտ էր կառավարման ազգային քաղաքականությունը մշակել: Հետագայում՝ խորհրդային տարիներին, Հայաստանի եզդիներին ու քրդերին սկսեցին «Հայաստանի քուրդ» անվանել: Ու թեև «եզդի» անվանումը հետին պլան մղվեց, այդ տարիներին եզդիական մշակույթը Հայաստանում զարթոնք ապրեց: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո «Հայաստանի քրդերը» դարձյալ տարանջատվեցին: Քրդերի մեծ մասն արտագաղթեց: Իսկ նոր պայմաններում ինքնության հայտ ներկայացրած եզդիական համայնքն այսօր Հայաստանի ամենախոշոր ազգային փոքրամասնությունն է:
Եզդիների ծագումնաբանությունը, մշակույթը, կրոնը, լեզուն ուսումնասիրվել են Աբովյանից առաջ ու հետո էլ, բայց վստահաբար կարելի է ասել, որ այս ինքնատիպ ժողովրդի ամբողջական նկարագիրը մինչ օրս առկա չէ, ինչին մեծապես նպաստել է եզդիական աղբյուրների բացակայությունը:
– Եզդիներն իրենց պատմության ընթացքում, հատկապես 13-15-րդ դարերում բազմաթիվ կոտորածներից հետո, հանուն ազգային ինքնության պահպանման՝ ներփակ կեցություն են որդեգրել: Բազմաթիվ արգելքների թվին է պատկանել և գիրը: Այդ կենսակերպն անխուսափելի է եղել հատկապես Օսմանյան Թուրքիայում: Մշտական բնակության համար Հայաստան եկած եզդիական համայնքը խորհրդային փակ հասարակությունում իր կենսակերպից ձերբազատվելու հնարավորություն չի ունեցել: Հիմա իներցիայի ուժն է գործում, ինչից մեր համայնքին ձերբազատելու են կոչված ինչպես մեր մտավորականները, այնպես էլ հայ հանրությունը,– ասում է Մարդու իրավունքների եզդիական կենտրոնի տնօրեն, Եզդիների ազգային կոմիտե ՀԿ անդամ, ՀՀ Ազգային փոքրամասնությունների հարցերով խորհրդի անդամ Սաշիկ Սուլթանյանը:
Եզդիների բնօրրանն այսօրվա Իրաքի տարածքն է, կրոնի՝ Շարֆադինի հիմքում միաստվածության գաղափարն է: Այս ժողովուրդն իր ինքնությունն ընկալում է մյուս ժողովուրդներից առանձին, չի նույնացնում իրեն որևէ էթնոսի հետ: Եզդիները, պատմական իրադարձությունների բերումով, չունեն պետականություն, սփռված են աշխարհով մեկ։ Ապրում են Իրաքում, Թուրքիայում, Սիրիայում, Վրաստանում, Ռուսաստանում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Կանադայում, Ամերիկայում, այլուր: Որոշ տվյալներով` աշխարհում այսօր 1-1,5 մլն եզդի է ապրում, Հայաստանում՝ 30-35 հազար:
Բնակչության ընդհանուր թվի երեք տոկոսից պակաս ազգային փոքրամասնությունների համայնքներ ունեցող, հաճախ մոնոէթնիկ՝ միատարր բնակչությամբ երկիր համարվող Հայաստանը միշտ էլ խաղաղ գոյակցել է ինչպես մյուս տասնմեկ ազգությունների, այնպես էլ եզդիական համայնքի հետ: Եզդիներն այստեղ ապրում են և՛ համահավաք բնակավայրերում, և՛ ցրված՝ հայերի հետ խառն համակեցությամբ: Ընդհանուր են մեր առօրյա հոգսերը, Արցախյան գոյամարտի հերոսների պանթեոնը: Հայաստանում գործում են եզդիական ազգային միությունը և հասարակական կազմակերպություններ, որոնք գործունեություն են ծավալում եզդիների իրավունքների, կրոնի, մշակույթի և ազգային ինքնության պահպանման ուղղությամբ:
– Եզդի ժողովուրդը չունի իր ազգային պետությունը: Մենք քաղաքացիական դաստիարակության կարիք ունենք, և այդ հարցում մեզ պետք է աջակցեն այն երկրները, որտեղ ապրում ենք: Հայերի հետ մեր անձնային փոխհարաբերությունները միշտ լավ են եղել: Այն, ինչից ես դժգոհ եմ, վերաբերում է մեր իրավական փոխհարաբերություններին: Մենք երկուստեք պետք է գիտակցենք, որ ոչ միայն նույն հող ու ջրի մարդիկ ենք, այլ ամենից առաջ՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի: Գուցե սուր հնչի, բայց մեր փոխհարաբերությունները պետք է բերվեն իրավական դաշտ,– պնդում է Սուլթանյանը:
Հայերս լավ գիտենք, որ ազգային ինքնության պահպանումն ուղիղ համեմատական է լեզվապահպանությանը: Ազգային փոքրամասնությունների կրթական ու լեզվական հարաբերությունների համար ուղենիշ է ՀՀ լեզվակրթական օրենսդրությունը, Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիան, որին Հայաստանը միացել է 2001-ից, և որով ստանձնած պարտավորությունները կիրառելի են Հայաստանի ազգային փոքրամասնություններից հինգի նկատմամբ, որոնցից մեկը եզդիական համայնքն է:
Տեղական և միջազգային իրավական ակտերը առանձնացնում են ազգային փոքրամասնությունների կրթության երկու հիմնախնդիր: Առաջինը կրթության կազմակերպման՝ լեզվի, մշակույթի ուսուցման, ավանդույթների փոխանցման միջոցով համայնքների ինքնության պահպանումն է, երկրորդը՝ հանրակրթության հասանելիության ապահովումը:
Առաջինի դեպքում եզդի համայնքի խնդիրը երկսայրի սուր է: Մի կողմից՝ Հայաստանը պարտավորված է աջակցել համայնքի ինքնության պահպանմանը, մյուս կողմից՝ համայնքը, պայմանավորված հիմնականում ավանդույթներով, կրթությանը վերաբերվում է որպես եզդիականության խաթարման գործիքի:
«Կրթության մասին» ՀՀ օրենքը սահմանում է՝ «Հայաստանի Հանրապետությունն ապահովում է կրթության իրավունք` անկախ ազգությունից, ռասայից, սեռից, լեզվից, դավանանքից, քաղաքական կամ այլ հայացքներից, սոցիալական ծագումից, գույքային դրությունից կամ այլ հանգամանքներից» (Հոդված 6, կետ 1): ՀՀ Սահմանադրությունը սահմանում է կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարություն:
– Այդուհանդերձ, Հայաստանի Հանրապետության պատկան մարմինները մինչ այժմ «դրական» խտրականություն են դրսևորում եզդի համայնքի նկատմամբ՝ «հարգելով», օրենքից վեր դասելով եզդիների ավանդույթները: Դպրոցական կրթությունը շարունակում է անհասանելի մնալ եզդի ընտանիքների իգական սեռի շատ երեխաների համար։ Եզդի ծնողը երբևէ չի հետապնդվել իր զավակին կրթության իրավունքից զրկելու համար: Բայց չէ՞ որ որպես քաղաքացի՝ մենք նույն պարտականություններն ու իրավունքներն ունենք, ինչ հայերը,– նշում է Սուլթանյանը:
Հայաստանը միակ երկիրն է, որտեղ եզդիերենի՝ կուրմանջիի և եզդիական գրականության ուսուցմամբ 60 դպրոց կա: Պետպատվերով տպագրվում են դասագրքեր (այլ խնդիր է, որ դրանք եզդի մտավորականներից շատերին դուր չեն գալիս): Լեզվապահպանական նշանակություն ունեն գեղարվեստական գրականության տպագրությունը, «Էզդիխանա» լրագիրը, օրական կես ժամ հեռարձակվող եզդիերեն ռադիոհաղորդումը Հանրային ռադիոյով։
Ավելի մեծ է բուհական կրթության խնդիրը:
– Չնայած ձեռնարկված միջոցառումներին՝ չի կարելի ասել, թե Հայաստանում լուծված է եզդիների 12-ամյա կրթության խնդիրը: Եվ այդ պարագայում բնական է, որ առավել խնդրահարույց պետք է լինի բուհական կրթության կազմակերպումը: Նախ՝ պետական պատվերը բուհերում պահպանվում է միայն առաջին կուրսում: Հետագայում եզդի ուսանողները մասնակցում են ընդհանուր ռոտացիային: Բացի այդ՝ վաղաժամ ամուսնությունների խնդիրը պատնեշ է մեր կրթության ճանապարհին: Ոչ մի եզդի ծնող չի հետապնդվում իր երեխայի վաղ ամուսնությունը կազմակերպելու համար: Մինչդեռ մարդու իրավունքների հիմնարար արժեքների հետ կապված դրույթները պետք է կիրառվեն բոլորի համար, և ազգային փոքրամասնությունները բացառություն չպիտի լինեն: Եթե մենք հարց ենք բարձրացնում, թե ինչու կրթության ասպարեզում մասնագետներ չունենք, պետք է հասկանանք, որ հենց այստեղ է բուն խնդիրը,– ասում է Սուլթանյանը:
Անվիճելի է՝ այսօր միայն ավանդույթին ապավինելը ժամանակավրեպ է: Եզդի մտավորականները պետք է նկատի ունենան ժամանակի պահանջն ու գրավիչ դարձնեն իրենց կրթությունը, դասագրքերը: Միանգամայն ընդունելի է Սաշիկ Սուլթանյանի մտահոգությունը, թե «Հայաստանի Հանրապետությունը եզդիական համայնքի հանրակրթությունը կազմակերպելու գործում շատ անելիքներ ունի: Եթե մենք մեր լեզուն չենք սովորում, մեր ինքնությունը թուլանում է և մեր մյուս պահանջներն ու իրավունքները չենք գիտակցում»:
Կարևոր է նաև եզդի մտավորականների համախմբումը լեզվակրթական խնդիրների շուրջը: Միայն այդ դեպքում նրանք կկարողանան հստակ ձևակերպել իրենց ինքնության պահպանման ներհամայնքային խնդիրները:
Զրուցեց Երազիկ Գրիգորյանը